Antički vodovod u Novalji

Neke od prvih asocijacija na ostrvo Pag, generacijama koje pamte vreme bivše Jugoslavije, jesu paška čipka, paški sir i nadaleko čuvena paška ja(g)njetina.

U međuvremenu, ovo peto po veličini ostrvo u Jadranskom moru, postalo je svetski poznato po plaži Zrće, na kojoj se u mnogobrojnim klubovima, mladi iz cele Evrope (pa i šire), danonoćno provode i vesele u moru beskonačnih žurki i zabava.

Zrće je u blizini drugog po veličini mesta na ostrvu, gradića Novalje, u kojem se nalaze ostaci antičkog vodovoda, glavne teme ove naše male morske reportaže.

Retko ko, od onih koji letnji odmor provode na ovakvim atraktivnim destinacijama, stigne da se posveti nečemu drugom a da to nije plaža, sunce, more, šetnja, provod, konoba, restoran, klub i slično, ali je za neki lošiji dan i pauzu od standardne svakodnevnice, poseta Gradskom muzeju u Novalji, idealan intermezzo.

Nedaleko od centra mesta, na adresi Kralja Zvonimira 27, nalazi se Gradski muzej Novalja, osnovan 2004. godine.

Svakako najveća atrakcija sa kojom ovaj muzej raspolaže jesu ostaci antičkog vodovoda, a ulaz u ovaj jedinstveni arheološki lokalitet uređen je u podrumu muzeja.

Turisti dobijaju baterijske lampe, šlemove i čizme, kako bi što bezbednije prošli kroz uzan i mračan podzemni kanal – tunel, koji je sagrađen u prvom veku naše ere, za vreme Rimskog carstva i kojeg meštani, iz tog razloga, zovu Talijanova buža.

Ostaci antičkog vodovoda - Gradski muzej Novalja — Ostaci antičkog vodovoda – Gradski muzej Novalja

Talijanova buža je tunel u celosti isklesan u živom kamenu.

Danas je očuvan u dužini od 1042 m.

Prosečna širina iznosi mu oko 60 cm.

Visina mu varira od 120 cm do 220 cm s tim da najvećim delom tunela iznosi oko 170 do 180 cm.

Vodovod ima 9 nadzemnih otvora (odušnika ili odiha) koji su izgrađeni za potrebe probijanja tunela.

Naime, nakon što su označili trasu na površini, graditelji su produbili 9 vertikalnih otvora.

U zavisnosti od konfiguracije terena, otvori su visoki od 5 do 44 metara, koliko iznosi visina sedmog otvora.

Svi otvori su pravougaonog oblika osim jednog (trećeg), koji je kružnog oblika, a u njihovim se zidovima i danas vide udubljenja za vrhove stopala namenjena ulasku ili izlasku iz podzemnoga kanala.

Prvo su se kopali vertikalni otvori sa kojima se dolazilo do željene dubine, na buduću trasu tunela, te kopalo u dva smera.

Kod kopanja tunela vodila se briga i o padu cele trase (oko pola metra na dužinu cele trase) kako bi voda mogla sama doticati.

I danas su na zidovima stena vidljivi tragovi kopanja tunela, pa možemo po smerovima tih tragova odrediti mesto gde su se kopači tunela spojili.

Samo je na jednom mestu (između šestog i sedmog otvora) došlo do značajnijeg promašaja između kopača, dok su sve ostale tačke spajanja poprilično tačne.

Čizme za ulaz u dubine ostataka antičkog vodovoda

Za vreme gradnje tunela graditelji su nailazili na manje pukotine u stenama i na manje pećine.

Na tim se mestima tunel podzidavao suvim kamenom, ciglama i gipsom.

Na ciglama je jasno vidljiva oznaka proizvođača – AFAESONIA.

Pretpostavlja se da se odnosi na Aula Fesonija koji je u to vreme (1. vek) imao ciglanu.

Dakle, bez modernih instrumenata koji su nam danas poznati, graditelji su iskopali tunel u živoj steni koji celom dužinom ima lagani pad.

Odakle je tačno vodovod uzimao vodu, za sada još nije sasvim jasno, ali je verovatno reč o korištenju podzemnih voda i kišnice iz polja te iz potoka koji protiče njegovom sredinom.

O tome svedoči odvajanje dvaju kanala kod devetog otvora, koji odatle paralelno nastavljaju u istom smeru, a čiji je zadatak bio da što bolje iskoriste prostrano vodonosno područje.

Pre stotinak godina jedan od njih na površini zemlje, mogao se pratititi i do samoga potoka.

Vodovodu se tokom vremena izgubio svaki trag.

Priča se kako je tokom prve polovine 19. veka u njega propalo neko dete, a dok su ga meštani vadili, otkrili su pod zemljom impresivan kanal.

Prvi istraživač vodovoda bio je novaljski župnik don Ante Bonefačić, koji je u župnoj hronici iz 1910. godine pisao o tom objektu.

Početkom 20. veka Austro-ugarska vlast stavila je tunel u upotrebu.

Duž celog tunela bile su postavljene cevi.

Kod osmog otvora sagrađena je cisterna u koju je voda dolazila s izvora Škopalj pomoću pumpi koje je pokretala vetrenjača, te dalje od cisterne cevima do tunela i konačno do Novalje.

Međutim, udari bure ubrzo su srušili vetrenjaču, te je vodovod opet napušten.

Isti sistem rada pomoću vetrenjača obnovila je italijanska vlast 1918. godine, ali i to je bilo kratkog veka.

Još jedan pokušaj dopremanja vode iz Škoplja u Novalju bio je 1929. godine kada je pumpe umesto vetrenjača pokretao motor na naftu.

I ovaj sistem je vrlo kratko funkcionisao.

Poslednji put je vodovod stavljen u funkciju 1947. godine kada je vetrenjaču i motor zamenila električna pumpa.

Zanimljiva priča i mesto, pa eto preporuke za svakog ko se zadesi u ovim krajevima, muzej svakako treba posetiti jer osim ostataka vodovoda u njemu se nalazi bogata arheološka, etnografska, numizmatička, zbirka knjiga, dokumenata, razglednica, fotografija te umetnička zbirka.