by Ovog leta, na putu ka moru, posetili smo Spomen područje Jasenovac kako glasi zvanični naziv memorijalnog kompleksa posvećenog žrtvama ustaškog koncentracionog logora u mestu Jasenovac, na obali reke Save, tokom II svetskog rata.
Procena mi je bila da je naš Dario sada u uzrastu u kome može da racionalno ‘’apsorbuje’’ ovu najjeziviju i najtragičniju istorijsku priču sa ex YU prostora.
Meni je ovo treći dolazak u Jasenovac, dakle trebalo je dosta vremena da se odlučim da napišem nešto na tu temu.
Blog je forma u kojoj autor pokuša da, osim elementarnih i praktičnih informacija o nekoj destinaciji, prenese i sopstvene utiske o viđenom i doživljenom.
Kada su u pitanju tako teške teme kao što su Auschwitz o kome sam pisao OVDE i sada Jasenovac, ponestaje adekvatnih izraza i nekako se sve vrti u krugu pojmova kao što su užas, neverica, neshvatanje, tuga…
Deo njih je i završio u naslovu ovog bloga jer mislim da je većini normalnog sveta koji se susretne sa tim nepojmljivim užasima, najjači utisak koji ponesu u sebi beskrajna tuga i potreba da se uspomena na surovo nastradale, nevine ljude očuva na što dostojanstveniji način.
U tom smislu priča o Jasenovcu je još osetljivija jer se od strane nacionalističko – mafijaških režima nastalih nakon raspada Jugoslavije preko tri decenije zlouptrebljava u dnevno političke svrhe na najdegutantniji mogući način.
Licitiranje sa brojem stradalih, bez ikakvog dokumentarističko – istraživačkog utemeljenja kako bi se pokazala – dokazala neka od teza kakvi su ‘’oni’’, a kakvi smo ‘’mi’’, lako pronalazi zapaljivu publiku u današnjem svetu iščašenih moralnih vrednosti i površnosti.
Da sam blog pisao pre 3-4 decenije možda bih skroz bio ubeđen u onu da ‘’decu od malih nogu treba voditi na ovakva mesta, kako se to nikada više ne bi ponovilo’’, no danas mislim da nam kao civilizciji nema pomoći – zlo je duboko ukorenjeno u ogromnoj većini ljudi i samo je pitanje da li će se i kada stvoriti uslovi da proključa i napravi neke nove užase.
Uostalom, tome svedočimo svaki dan na raznim delovima naše planete…
Jasenovac je mesto i sedište istoimene opštine koje se nalazi na obali reke Save koja je u ovom delu ujedno i državna granica sa Bosnom i Hercegovinom.
Nalazi se na 100 km jugoistočno od Zagreba, a od graničnog prelaza Bajakovo/Batrovci udaljen je 185 km.
Do njega se stiže relativno jednostavno obzirom da je od petlje ‘’Novska’’ na auto – putu A3, rastojanje samo 9 kilometara.
Pretpostavljam da je ovo jedna od najmanjih opština u Hrvatsko – prema poslednjem popisu stanovništva iz 2021. ukupan broj stanovnika je 1559 (nikada manje u poslednjih 165 godina), dok u samom mestu Jasenovac živi 525 osoba.
Memorijalni kompleks Jasenovac izgrađen je na prostoru ustaškog logora III Ciglana i obuhvata muzejsku zgradu, spomenik ‘’Cvet’’, obeležena mesta masovnih grobnica i logorskih baraka, ostatke pruge kojom su transportovani zatvorenici itd.
Do 1991. godine odnosno do izbijanja rata i raspada SFRJ postojalo je jedinstveno Spomen područje Jasenovac koje je osim gore opisanog dela sa leve strane Save obuhvatalo i prostor na njenoj suprotnoj obali gde se nalazio logor Donja Gradina, a koji sada pripada državi Bosni Hercegovini.
Taj deo je 1996. zvanično proglašen za Spomen-područje Donja Gradina, a udaljen je od graničnog prelaza Jasenovac/Gradina Donja oko 2,5 km.
Jasenovac je bio najveći koncentracioni logor tokom II svetskog rata na celom Balkanu i jedini logor te vrste u kome je sprovođeno sistematsko i plansko ubijanje bez učešća Nemaca, u celoj Evropi.
Logor je osnovala ustaška vlast Nezavisne države Hrvatske polovinom avgusta 1941. i on je funkcionisao punih 1337 dana u periodu od 1941. do 1945. godine.
U logoru su bili zatvrani, mučeni i ubijani pripadnci ‘’nepoželjnih’’ etničkih grupa – Srbi, Jevreji i Romi, kao i politički protivnici ustaškog režima, antifašisti i komunisti nevezano za nacionalnu pripadnost.
Kompleks logora Jasenovac obuhvatao je šest ‘’podlogora’’ – Bročice, Krapije, Ciglana, Kožara, Stara Gradiška, a uz njih postojala su područja na kojima su vršena masovna pogubljenja – Gradina, Jablanac, Uštice, Mlaka, Dubica i Granik.
Navedeno područje, sa obe strane reka Save i Une, zauzimalo je površinu od 210 kvadratnih kilometara te su, zbog svoje ogromne veličine, logor u Jasenovcu nazvali ‘’Balkanski Auschwitz’’.
U Staroj Gradišci postojao je poseban logor za žene, dok su logori za decu (teško mi je ovo i da otkucam) bili u Jastrebarskom i u Sisku.
Specifičnost logora Jasenovac, u najcrnjem mogućem smislu, bila je u tome što je za razliku od nemačkih koncentracionih logora koji su nazivani ‘’fabrikama smrti’’ zbog industrijskog pristupa ubijanju koji su imali nacisti, ustaški zločinci su svoje žrtve, u većini slučajeva, ubijali svojeručno upotrebom noža, malja, sekire, čekića, makaza uz brutalna mučenja i izgladnjivanja itd.
Jasenovački logor bio je višenamenski:
- koncentracioni (u njega su bili dovođeni ljudi iz svih krajeva NDH)
- prolazni (iz njega je deo zatvorenika upućivan na prisilni rad u Nemačku i druge logore u Evropi)
- radni (logor je bio najveća fabrikau NDH sa besplatnom radnom snagom)
- kažnjenički (u logor se dolazilo i po presudama zbog izvršenih krivičnih dela)
- vojni (u njemu su bili zatvoreni zarobljeni pripadnici partizanskog i antifašističkog pokreta, kao i četnici i domobrani).
Usled posebnosti geografskog položaja (močvarno tlo, predeo okružen rekama i dobro obezbeđenom prugom), velike koncentracije ustaške vojske u logoru i patrola mađarske rečne flotile na Savi, akcija spašavanja logoraša i beg iz logora bili su praktično nemogući.
Na samom kraju rata usledila su saveznička bombradovanja logora i okoline pa je ustaški komandat logora Vjekoslav Max Luburić naredio da se likvidiraju svi preostali zarobljenici, logor minira i kompromitujuća dokumentacija spali.
Saznavši kakva ih sudbina čeka, preostalih 800 zatvorenika se odlučuje na očajnički potez – u pokušaju proboja iz logora (nedelja, 22.04.1945.), samo njih stotinjak preživljava i njihova kasnija svedočanstva postaju ključna za spoznaju o razmerama jasenovačke tragedije.
Partizanske jedinice ušle su u razoreni logor 2. maja 1945.
Za razliku od nacističkih logora širom Evrope koji su sačuvani u svom izvornnom obliku ili su logorski objekti rekonstruisani, jasenovački je gotovo u potpunosti bio uništen, a njegovi (upotrebljivi) ostaci bili su razvučeni za gradnju kuća.
Krajem pedesetih kreće inicijativa za dostojanstveno obeleževanje mesta stradanja na prostoru bivšeg logora.
Tokom šezdesetih vrše se obeleževanja mesta logorskih objekata u obliku obrnute plitke piramide, a grobnice i mučilišta plitkim konusima od nabijene zemlje.
Verovatno je svima prva asocijacija na Memorijalni komplkes logora Jasenovac monumentalni spomenik ‘’Cvet’’, autorsko delo jednog od najpoznatijih jugoslovenskih arhitekata Bogdana Bogdanovića.
Spomenik je svečano otkriven 4. jula 1968. i simboliše ‘’večito obnavljanje’’.
Ova betonska superstruktura ‘’okrenuta je dvojno – kriptom prema žrtvama iz kojih vuče svoj koren i krunom, nekom vrstom obrnute kupole – prema svetlosti i suncu, simbolično, prema životu i slobodi…’’
Unutar cveta, u njegovom podnožju, nalazi se ploča sa stihovima iz poeme ‘’Jama’’, Ivana Gorana Kovačića.
Od nasipa uz Savu do spomenika, u dužini od oko 300 metara izvedena je paserala sačinjena od pružnih pragova koji simbolišu prugu kojim je deo zarobljenika doveden u logor.
Staza prolazi kroz uzak pojas između dva jezerca, a na njenom početku izrađena je bronzana maketa spomen područja.
Svuda okolo na poljima su zemljane humke i udubljenja na mestima nekadašnjih logorskih objekata i stratišta.
Na nasipu je 1989. godine na nekadašnjoj logorskoj pruzi izložena kompozicija spomen voza.
Logičnije bi bilo da sam opis započeo sa Memorijalnim muzejom jer na taj objekat posetilac prvo nailazi po dolasku u kompleks.
Ispred muzeja je prostrani parking, a prijatnu hladovinu pravi drveće koje su zasadile porodice stradalih u logoru.
Muzej je otvoren svaki dan od 9h do 17h, a ulaz je besplatan.
Od muzeja do spomenika razdaljina je oko kilometar i uglavnom posetioci ovu relaciju prepešače, mada se putem preko nasipa može automobilom prići na 300 metara do spoemnika, što je važno za one koji su slabije pokretljivi.
Memorijalni muzej je otvoren istog dana kada je otkriven spomenik ‘’Cvet’’, 4.jula 1968.
Najveći deo postavke (treće od osnivanja muzeja) sačinjavaju lični predmeti koji su pripadali zatvorenicima logora Jasenovac i Stara Gradiška.
Obzirom da se kompleks našao i usred ratova devedesetih, nakon njihovog završetka usledio je ogroman posao na revitalizaciji i obnovi, te pokušaju povraćaja otuđenih predmeta iz muzeja.
Osim ličnih predmta u muzeju se mogu videti brojne fotografije i dokumenti koji svedoče o monstruoznosti ustaškog režima i zločinima koji su počinjeni nad nedužnim ljudima.
Svedočanstva preživelih konstantno se emituju putem audio – vizuelnih prezentacija na nekoliko mesta u muzeju.
Možda je i najjednostavnija forma istovremeno najupečatljivija – u tami muzejskog prostora, posetioce permenantno prati (sa plafona, zidova i ekrana) beskrajni niz – popis imena stradalaih logoraša.
Da bi se celokupan popis (do sada evidentiranih) ‘’izvrteo’’ preko ekrana potrebno je čitavih 11 sati!
Prostor muzeja zauzima površinu od 350 m2 što je nedovoljno za prikaz celokupne arhivske i muzejske arhive, te se ovaj nedostatak pokušao rešti primenom savremenih multimedijanih rešenja (printovi fotografija i dokumenata, digitalna prezentacija eksponata, audio i video prikazi sećanja preživelih itd.)
Naglasak celokupne postavke su pojedinačne sudbine ubijenih u kontekstu masovnih zločina – na tri računara posetioci mogu iščitati do sada prikupljene podatke o svakoj žrtvi pojedinačno sa podacima o njenom stradanju.
Ma koliko se trudio, nisam bio kadar da ovaj blog završim nekim smislenim zaključkom, jednostavno mi je ponestalo reči, pa ću se zato ‘’poslužiti’’ delom teksta objavljenog na web stranicama JUSP Jasenovac koji možda na najjezgrovitiji način objašnjava šta je Jasenovac danas i zašto ga svako treba posetiti:
‘’Jasenovac je danas mjesto koje potiče na razmišljanja, učenja, istraživanja, mjesto izgrađivanja osobnog stava i aktivnog otpora prema zlu i zločinu, ali i mjesto prihvaćanja vrijednosti ljudskog života i moralnih načela svojstvenih čovječnosti.
Jasenovac je mjesto s kojeg bi svatko od nas trebao otići noseći u sebi čvrstu poruku da se zločini logora Jasenovac više nigdje i nikada ne smiju ponoviti.
Razlike među ljudima, kulturama, nacionalnostima trebaju se poštivati, komunicirati i učiti, a nikako dozvoliti da one izazivaju zločine nad čovjekom.’’
